वैदिक संस्कृती स्वाध्याय
वैदिक संस्कृती स्वाध्याय इयत्ता सहावी इतिहास
1. पाठातील आशयाचा विचार करून उत्तरे लिहा.
1) वैदिक साहित्यातील विद्वान स्त्रिया
उत्तर :
लोपमुद्रा, गार्गी, मैत्रेयी
2) वेदकालीन मनोरंजनाची साधने
उत्तर :
गायन, वादन, नृत्य, सोंगट्यांचा खेळ, रथांच्या शर्यती आणि शिकार
3) वेदकालीन चार आश्रम
उत्तर :
ब्रम्हचर्याश्रम, गृहस्थाश्रम, वानप्रस्थाश्रम, संन्यासाश्रम
2. चूक की बरोबर ओळखा.
1) यज्ञात म्हटले जाणारे मंत्र-ऋग्वेद
उत्तर :
चूक
2) अथर्व ऋषींचे नाव दिलेला वेद-अथर्ववेद
उत्तर :
बरोबर
3) यज्ञविधींच्या वेळी मंत्रगायन करण्यास मार्गदर्शन करणारा वेद-सामवेद
उत्तर :
बरोबर
3. एका शब्दांत उत्तरे सांगा.
1) वैदिक वाड्मयाची भाषा
उत्तर :
संस्कृत
2) विद् म्हणजे
उत्तर :
जाणणे
3) गोधूम म्हणजे
उत्तर :
गहू
4) घराचा प्रमुख म्हणजे
उत्तर :
गृहपती
5) श्रेणीच्या प्रमुखाला म्हणत
उत्तर :
श्रेष्ठी
4. नावे लिहा.
1) तुम्हांस माहीत असलेली वाद्ये
उत्तर :
डमरू, वीणा, मृदंग, ढोलकी, बासरी, झांजा, टाळ
2) सध्याच्या काळातील स्त्रियांचे किमान दोन दागिने
उत्तर :
मंगळसूत्र, झुमके
3) सध्याची मनोरंजनाची साधने
उत्तर :
टीव्ही, इंटरनेट, मोबाईल, लॅपटॉप
5. थोडक्यात उत्तरे लिहा.
1) वेदकालीन लोकांच्या आहार मध्ये कोणकोणत्या पदार्थाचा समावेश होता ?
उत्तर :
i) वेदकालीन लोकांच्या आहारामध्ये प्रामुख्याने गहू, सातू, तांदूळ या तृणधान्यांचा समावेश होता. त्यापासून ते विविध पदार्थ बनवत असत.
ii) त्याचप्रमाणे दूध, दही, लोणी, तूप, मध हे पदार्थ त्याच्या आहारात समाविष्ट होते.
iii) तसेच उडीद, मसूर, तीळ आणि मांस या पदार्थाचाही त्यांच्या आहारात समावेश होता.
2) वेदकाळात गाईची विशेष काळजी का घेतली जाई ?
उत्तर :
i) वैदिक काळात घोडा गाय-बैल, कुत्रा या प्राण्यांना विशेष महत्त्व होते.
ii) या प्राण्यांमध्ये गाईचा विनिमयासाठी उपयोग केला जाई. त्यामुळे गाईना विशेष किंमत होती.
iii) इतरांनी गाई चोरून नेऊ नयेत म्हणून गाईची विशेष काळजी घेतली जाई.
3) संन्यासाश्रमात मनुष्याने कसे वागावे अशी अपेक्षा होती ?
उत्तर :
i) आश्रम म्हणजे संन्यासाश्रम होय.
ii) या आश्रमात मनुष्याने सर्व नात्यांचा त्याग करून मनुष्यजन्माचा अर्थ समजावून घेण्यासाठी जगावे, फार काळ एके ठिकाणी राहू नये, असा संकेत होता. अशा प्रकारे संन्यासाश्रमात मनुष्याने वागावे अशी अपेक्षा होती.
6. टीपा लिहा.
1) वेदकालीन धर्मकल्पना
उत्तर :
i) वेदकालीन धर्म कल्पनांमध्ये निसर्गातील सूर्य, वारा, पाऊस, वीज, वादळे, नद्या यांसारख्या निसर्गातील शक्तींना देवतारूप दिलेले होते.
ii) त्या जीवनदायी ठराव्यात म्हणून वेदांमध्ये त्यांच्या प्रार्थना केलेल्या आहेत.
iii) त्यांना प्रसन्न ठेवण्यासाठी वेदकालीन लोक अग्निमध्ये विविध पदार्थ अर्पण करत त्याला ‘हवी’ असे म्हणत. आणि हा ‘हवी’ अर्पण करण्याचा विधी म्हणजे यज्ञ.
iv) तसेच सृष्टी चक्रात बिघाड झाल्यावर संकटे येतात. तसे होऊ नये म्हणून प्रत्येकाने काळजी घ्यायला हवी. कोणीही सृष्टीने नियम मोडू नयेत, असे वागणे म्हणजे धर्माप्रमाणे वागणे, समजले जाई.
2) वेदकालीन घरे
उत्तर :
i) वेदकाळातील घरे मातीची किंवा कुडाची असत.
ii) गवत किंवा वेलींचे जाडसर तट्टे विणून त्याच्यावर शेण-माती लिपून तयार केलेली भिंत म्हणजे ‘कूड’ होय.
iii) या घरांच्या जमिनी शेणा-मातीने सारवलेल्या असत. घरासाठी ‘गृह’ किंवा ‘शाला’ हे शब्द वापरले जात.
3) वेदकालीन शासनव्यवस्था
उत्तर :
i) वेदकाळात प्रत्येक ग्रामवसाहतीचा ‘ग्रामणी’ हा प्रमुख असे अनेक ग्रामवसाहतींच्या समूहाला ‘विश्’ असे म्हणत. त्याच्या प्रमुखाला ‘विश्पति’ असे म्हणत.
ii) अनेक ‘विश्’ मिळून ‘जन’ तयार होत असे. ‘जन’ च्या प्रमुखाला ‘नृप’ किंवा ‘राजा’ म्हटले जाई. प्रजेचे रक्षण करणे, कर गोळा करणे आणि उत्तम राज्यकारभार करणे ही राजाची कर्तव्ये होती.
iii) राज्यकारभार उत्तम रीतीने चालवण्यास साहाय्य करण्यासाठी राजाने अधिकारी नेमलेले असत. पुरोहित आणि सेनापती हे विशेष महत्त्वाचे अधिकारी होते. करवसुली करण्यासाठी नेमलेल्या अधिकाऱ्याला ‘भागदुघ’ असे म्हणत.
iv) राजाला मार्गदर्शन करण्यासाठी सभा, समिती, विद्य आणि जन अशा चार संस्था होत्या. त्यामध्ये राज्यातील लोक सहभागी होत. ‘सभा’ आणि ‘विद्य’ या संस्थांच्या कामकाजात स्त्रियांचाही सहभाग असे.
v) राज्यातील ज्येष्ठ व्यक्तींच्या मंडळास ‘सभा’ म्हणत तर लोकांच्या सर्वसाधारण बैठकीय ‘समिती’ असे म्हणत. समितीमध्ये लोकांचा सहभाग असे.