सुगंधी सृष्टी स्वाध्याय

सुगंधी सृष्टी स्वाध्याय

सुगंधी सृष्टी स्वाध्याय इयत्ता सहावी मराठी

प्रश्न. 1. तीन-चार वाक्यांत उत्तरे लिहा.

अ) सुंगधी पेटीचा एक एक खणच जणू उघडत चालला होता, असे लेखकाने कशाला म्हटले आहे ?

उत्तर :

लेखकाने आपल्या घरी मोगऱ्याचे रोपटे लावले होते. त्याला मुगाच्या दाण्याएवढी आणि पोपटी रंगाची एक कळी लागली. ती वाढता वाढता टपोर झाली. एक दिवस संध्याकाळी तिची एक पाकळी जरा बाजूला झाली. मग अंमळशाने दुसरी पाकळी, नंतर तिसरी पाकळी. या घटनेला लेखकाने सुगंधी पेटीचा एक एक खणच जणू उघडत चालला होता असे म्हटले आहे.

आ) निशिगंध आपले सारे वैभव चवड्यावर उभा राहून जगाला दाखवत असतो असे लेखकाला का वाटते ?

उत्तर :

निशिगंधाचे रोप पूर्ण वाढून त्याच्या दांड्यावर एका पाठोपाठ फुले फुलतात. त्यांचा रोज रात्री नवा आनंद मिळतो. फुले अतिशय डौलदार असतात. ती फुले हिरव्यागार छडीवर फुलतात. म्हणून निशिगंधाला गुलछडी असेही दुसरे नाव पडले आहे. निशिगंध लाजाळू नाही. तो आपला रंग, आपला गंध, डौल उघडपणे जगापुढे मांडतो. म्हणून निशिगंध आपले सारे वैभव चवड्यावर उभा राहून जगाला दाखवत असतो असे लेखकाला वाटते.

इ) लेखकाने गुलाबाचे वर्णन कोणत्या शब्दांत केले आहे ?

उत्तर :

गुलाब हे सोपस्कार करून घेणारे झाड आहे. त्याला कोणतीही जागा चालत नाही, पाणी कमी वा अधिक झाले तर सोसत नाही, खत वेळच्या वेळी मिळाले पाहिजे. मुळे मोकळी झाली पाहिजेत. हंगाम साधून छाटणी केळी पाहिजे. कीड टिपून मारली पाहिजे. एवढे सगळे केले तर हे राजश्री फुलणार. पण गुलाबाचे फुल एवढे ऐटदार असते की ते पाहिल्यावर आपण आपले श्रम विसरून जातो. किती त्याचे आकार, किती रंग, किती गंध ! त्यांना सीमा नाही. लेखकाने काळा गुलाब पाहिला. काळ्या मखमली सारख्या पाकळ्यांचे ते फूल त्याला एक अजबचीच वाटली. लेखकाने गुलाबाचे वर्णन या शब्दांत केले आहे.

ई) लेखकाला सकाळी पारिजातकाखालून जातांना पुण्यपावन भूमीवरून जाण्यासारखे का वाटते ?

उत्तर :

पारिजातक हा कमालीचा निरिच्छ. त्याला कोठेही लावा, पाणी द्या किंवा देऊ नका. पावसाळी ढगातून अमृताचा शिडकाव सुरू झाला की ह्या रांगड्या झाडाला कमालीचा आनंद होतो. त्याच्या अंगोपांगातून हिरवे रोमांच फुटतात. त्याला सुगंधी फुलांची हिरवी झुंबरे लटकतात. सकाळी पाहावे तर साऱ्या भूमीवर फुले अंथरलेली असतात. पाऊल ठेवावे तरी कोठे असा प्रश्न पडतो. ह्याला म्हणतात दान ! म्हणून लेखकाला सकाळी पारिजातकाखालून जातांना पुण्यपावन भूमीवरून जाण्यासारखे वाटते.

प्रश्न. 2. तुमच्या शब्दांत उत्तरे लिहा.

अ) तुम्हांला कोणकोणती फुले जास्त आवडतात ? ती का आवडतात ?

उत्तर :

मला मोगरा, गुलाब व पारिजातक ही फुले जास्त आवडतात. गुलाब तर फुलांचा राजाच आहे. त्याला डौल, रंग व सुगंध मला आवडतात. मोगऱ्याला सुगंध तर लांबून घरात पसरतो. त्याला दरवळ मनाला अतिशय प्रसन्न करतो. पारिजातकाची फुले मुद्दाम तोडावी लागत नाही. अतिशय सुगंधित अशा या फुलांचा रोज सकाळी जमिनीवर सडाच पडलेला असतो.

आ) तुमच्या मते फुलांनी माणसाला कोणता अनमोल संदेश दिल आहे ?

उत्तर :

स्वत: सुगंधित राहावे आणि आपला सुगंध जगाला वाटून द्यावा हा माझ्या मते फुलांनी माणसाला अनमोल संदेश दिला आहे.

इ) या पाठात गुलाबाला राजेश्री व निशिगंधाला गुलछडी म्हटले आहे का ते सांगा.

उत्तर :

गुलाब फुलांचा राजा आहे. राजाचा डौल जसा इतरांहून वेगळाच असतो. तसे गुलाबाचे आहे. राजाचे सोपस्कार पूर्ण झाल्यानंतरच तो दरबारात येतो तसे गुलाबावर विशिष्ट जागा, प्रमाणात पाणी, खताचा योग्य पुरवठा, त्याची मुळे मोकळी करणे, हंगाम पाहून छटाई करणे, कीड टिपून मारणे इत्यादी सोपस्कार केले तर गुलाब फुलत असतो. म्हणून गुलाबाला राजेश्री म्हटले आहे.

निशिगंधाला हिरव्यागार छडीवर हारीने टोकापर्यंत फुले लागतात. म्हणून निशिगंधाला गुलछडी म्हटले आहे.

प्रश्न. 3. पारिजातकाचे फूल तुमच्याशी बोलते आहे अशी कल्पना करून आठ ते दहा वाक्ये लिहा.

उत्तर :

पारिजातकचे फूल एकदा माझ्याशी बोलले. ते म्हणाले, ‘अशी कशी रे तुमची माणसाची जात ? स्वत: सुगंधी व्हावे असे तुमच्यापैकी अनेकांना वाटतच नाही. तुम्ही सुंगधी होणं म्हणजे काय ? शीलसंपन्न आणि चारित्र्यवान होणं. पाहावं तर खून, दरोडे, ह्याच गोष्टी तुमच्या वर्तमानपत्रात रोज छापून येतात. कोणतं सुख मिळतं तुम्हाला यापासून ? आपण सुखासाठी, आनंदासाठी जगतो. आणि सुख किंवा आनंद देण्यात असतो, घेण्यात नाही.’ एवढे बोलून ते पारिजातकाचे फूल माझ्या ओंजळीत येऊन पडले.

खेळूया शब्दांशी

अ) खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1) बिऱ्हाड –

उत्तर :

बिऱ्हाड – बिढार

2) मोठी –

उत्तर :

मोठी – थोर

3) सुवास –

उत्तर :

सुवास – सुगंध

4) कष्ट –

उत्तर :

कष्ट – श्रम

आ) खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

अ) निरुपाय X

उत्तर :

निरुपाय X उपाय

आ) पांढराशुभ्र X

उत्तर :

पांढराशुभ्र X काळाकुळकुळीत

इ) प्रसन्न X

उत्तर :

प्रसन्न X अप्रसन्न

ई) उदार X

उत्तर :

उदार X अनुदार

इ) खालील शब्दाला ‘दा’ प्रत्यय लागून तयार होणारे नवीन शब्द लिहा.

उदा., दहा – दहादा, पाच – पाचदा

अ) एक –

उत्तर :

एक – एकदा

आ) शंभर –

उत्तर :

शंभर – शंभरदा

इ) हजार –

उत्तर :

हजारदा

ई) डौल – डौलदार यांसारखे ‘दार’ प्रत्यय लागलेले आणखी शब्द लिहा.

उत्तर :

नक्षी – नक्षीदार

दिमाख – दिमाखदार

रुबाब – रुबाबदार

उ) खालील शब्दांचा वाक्यांत उपयोग करा.

अ) घसघशीत

उत्तर :

घसघशीत – कळीतून उमलेले मोगऱ्याचे पांढरेशुभ्र व घसघशीत दिसते.

आ) रांगडा

उत्तर :

रांगडा – आदिवासी मुलगा बहुधा रांगडा दिसतो.

इ) उदारता

उत्तर :

कर्णाची उदारता जगप्रसिद्ध आहे.

ई) टिपून मारणे

उत्तर :

पारध्याने एका पक्ष्याला टिपून मारले.

ऊ) या पाठात रंगांच्या अनेक छटा आल्या आहेत. उदा., पांढरा, तकतकीत पांढरा, पांढरेशुभ्र, पांढुरका. याप्रमाणे तुम्हांला माहीत असलेल्या रंगांच्या विविध छटा लिहा.

अ) हिरवा –

उत्तर :

हिरवा – हिरवाकंच, हिरवागार, हिरवागर्द, हिरवागडद

आ) लाल –

उत्तर :

लाल – लालभडक, लालगर्द, लालसर

इ) काळा –

उत्तर :

काळा – काळाकुट्ट, काळाकुळकुळीत, काळसर, काळाशार

ई) पिवळा –

उत्तर :

पिवळा – पिवळाधमक, पिवळागर्द, पिवळसर

ए) खालील शब्द पाहा.

वास – वास्तव्य, वास – गंध.

उच्चार एकच असलेले, पण अर्थ भिन्न असलेले असे शब्द माहीत करून घ्या. लिहा. त्यांचे अर्थ समजून घ्या.

उत्तर :

1) सूमन – i) चांगले मन ii) फूल, पुष्प

2) पाणी – i) जल ii) तेज iii) धमक

3) सुमार – i) अंदाज ii) जेमतेम

4) उत्तर – i) एक दिशा ii) प्रश्नाचे उत्तर

5) अधर – i) निराधार ii) ओठ

हे करून पाहूया

अ) काही फुले रात्री फुलतात तर काही दिवसा फुलतात. काही फुलांची झाडे बियांपासून, तर काही खोडापासून/फांदीपासून तयार होतात. अशा फुलझाडांचे निरीक्षण करा व पुढील तक्त्यात नोंद करा.

रात्री फुलणारी फुले
दिवसा फुलणारी फुले
बियांपासून तयार होणारी फुलझाडे
फांदी/फोडापासून तयार होणारी फुलझाडे

उत्तर :

रात्री फुलणारी फुले	रातराणी, चमेली, मोगरा, जाई, कुंदा
दिवसा फुलणारी फुले	सूर्यफूल, गुलाबाक्षी, तगर, जास्वंद, शेवंती
बियांपासून तयार होणारी फुलझाडे	पारिजातक, सूर्यफूल, झेंडू, काटेकोराटे, कमळ
फांदी/फोडापासून तयार होणारी फुलझाडे	गुलाब, जास्वंद, मोगरा, तगर, चमेली

ई) खालील शब्द वापरुन अर्थपूर्ण परिच्छेद तयार करा.

उत्तर :

आम्ही सगळे जवळच एका पर्यटन स्थळी गेलो. हे पर्यटन स्थळ डोंगर व झाडाझुडपांच्या पायथ्यांशी शांतपणे विसावलेले आहे. या डोंगरावरुन वाहणारी नदी व त्याच्या बाजूला असलेले धरण बघून आपला सर्वाचा क्षीण निघून जातो. जवळच असणाऱ्या बागेतील वेगवेगळी फुले बघून मंत्रमुग्ध झाल्यासारखे वाटते. आम्ही पुढे पायवाट वरून चालत असतांना अभयारण्य दिसले. त्या अभयारण्यात वेगवेगळे रंगीबिरंगी पक्षी, हरणे, सांबार या सारखे प्राणी बघितले. थोड्याच वेळाने आभाळ भरून आले. काही वेळातच रिमझिम पावसात सुरुवात झाली या पावसात भिजताना खूप मजा आली.

आपण समजून घेऊया.

खालील परिच्छेदातील संख्याविशेषणे अधोरेखित करा.

अल्लाउद्दीन व फरिदा दोघे शाळेत निघाले. वाटेत एक भेळेचे दुकान होते. दुकानात अनेक प्रकारची चिक्की व फुटाणे मिळत असत. फरिदाकडे पाच रुपयांचे नाणे होते. तिने अडीच रुपयांत शेंगदाण्याच्या चिक्कीचे पाकीट घेतले, तर अल्लाउद्दीनने उरलेल्या अर्ध्या पैशांत फुटाणे घेतले. सगळे पैसे संपले. भरपूर फुटाणे आले. पसाभर फुटाणे त्याने फरिदाला दिले, तर तिने थोडीशी चिक्की अल्लाउद्दीनला दिली.

उत्तर :

अल्लाउद्दीन व फरिदा दोघे शाळेत निघाले. वाटेत एक भेळेचे दुकान होते. दुकानात अनेक प्रकारची चिक्की व फुटाणे मिळत असत. फरिदाकडे पाच रुपयांचे नाणे होते. तिने अडीच रुपयांत शेंगदाण्याच्या चिक्कीचे पाकीट घेतले, तर अल्लाउद्दीनने उरलेल्या अर्ध्या पैशांत फुटाणे घेतले. सगळे पैसे संपले. भरपूर फुटाणे आले. पसाभर फुटाणे त्याने फरिदाला दिले, तर तिने थोडीशी चिक्की अल्लाउद्दीनला दिली.

खालील वाक्यांतील मोकळ्या जागी कंसात दिलेल्या संख्यावाचक विशेषणांपैकी योग्य विशेषण लिहा.

(एकेक, सहस्त्र, द्विगुणित, दुप्पट, पाच)

1. अविनाशला ………………. भाषा येतात.

उत्तर :

अविनाशला पाच भाषा येतात.

2. सूर्याच्या ………………… किरणांनी जमिनीला स्पर्श केला.

उत्तर :

सूर्याच्या सहस्त्र किरणांनी जमिनीला स्पर्श केला.

3. ……………… बेडूक उड्या मारत पसार झाले.

उत्तर :

एकेक बेडूक उड्या मारत पसार झाले.

4. आईला पाहताच तिचा आनंद ……………….. झाला.

उत्तर :

आईला पाहताच तिचा आनंद द्विगुणित झाला.

5. भुकेच्या तडाख्यात मीनाने ……………… चपात्या खाल्ल्या.

उत्तर :

भुकेच्या तडाख्यात मीनाने दुप्पट चपात्या खाल्ल्या.

खालील दिलेल्या विरामचिन्हांची चौकटीत नावे लिहा.

?	प्रश्नार्थक चिन्ह
,	स्वल्पविराम
” “	दुहेरी अवतरण चिन्ह
;	अर्धविराम
.	पूर्णविराम
–	अपसरण चिन्ह
‘ ‘	एकेरी अवतरणचिन्ह
!	उद्गारवाचक चिन्ह

खाली चार चित्रे दिलेली आहेत. त्यांचा सहसंबंध लावून तुमच्या शब्दांत कथा तयार करा व सांगा.

उत्तर :

आज माझा पतंग उडवण्याचा विचार होता. मी पतंग उडण्याची सर्व तयारी केली. मैदानावर पतंग घेऊन गेलो. जवळच्या तळ्यात बदक विहार करीत होते. तेवढ्यात आकाशात ढग जमले. पाखरे चिवचिव करत घरट्याकडे परतली. मी ही हिरमुसला होऊन घरी परतलो.