कार्य आणि ऊर्जा स्वाध्याय

कार्य आणि ऊर्जा स्वाध्याय

कार्य आणि ऊर्जा स्वाध्याय इयत्ता सहावी सामान्य विज्ञान

1. कंसातील दिलेले योग्य शब्द योग्य ठिकाणी घालून वाक्य पूर्ण करा.

अ. विहिरीतून बादलीभर पाणी उपसायचे आहे. त्यासाठी …………. लावले असता ………….. घडेल. कारण पाण्याचे …………. होणार आहे.

(विस्थापन, कार्य, बल)

उत्तर :

विहिरीतून बादलीभर पाणी उपसायचे आहे. त्यासाठी बल लावले असता कार्य घडेल. कारण पाण्याचे विस्थापन होणार आहे.

आ. घराच्या उतरत्या छपरावर चेंडू सोडल्यास चेंडूला …………. प्राप्त होऊन तो वेगाने जमिनीवर पडेल. म्हणजेच ………….. ऊर्जेचे रूपांतरण …………. ऊर्जेत होईल.

(गतिज, स्थितिज, गती)

उत्तर :

घराच्या उतरत्या छपरावर चेंडू सोडल्यास चेंडूला गती प्राप्त होऊन तो वेगाने जमिनीवर पडेल. म्हणजेच स्थितिज ऊर्जेचे रूपांतरण गतिज ऊर्जेत होईल.

इ. दिवाळीत भुईनळ्याची शोभा तुम्ही पाहिली असेल. ………….. ऊर्जेचे रूपांतरण ……………. ऊर्जेत होण्याचे उदाहरण होय.

(प्रकाश, अणू, रासायनिक, सौर)

उत्तर :

दिवाळीत भुईनळ्याची शोभा तुम्ही पाहिली असेल रासायनिक ऊर्जेचे रूपांतरण प्रकाश ऊर्जेत होण्याचे उदाहरण होय.

ई) सौर चूल हे सूर्याच्या …………. ऊर्जेचे उपयोजन आहे, तर सौर विद्युतघट व सौर दिवे हे सूर्याच्या ………….. ऊर्जेचे उपयोजन आहे.

(प्रकाश, रासायनिक, उष्णता)

उत्तर :

सौर चूल हे सूर्याच्या उष्णता ऊर्जेचे उपयोजन आहे, तर सौर विद्युतघट व सौर दिवे हे सूर्याच्या प्रकाश ऊर्जेचे उपयोजन आहे.

उ) एका मजुराने चार पाट्या खडी 100 मीटर अंतरावर वाहून नेली. जर त्याने दोन पाट्या खडी 200 मीटर अंतरावर वाहून नेली, तर …………… कार्य घडेल.

(समान, अधिक, कमी)

उत्तर :

एका मजुराने चार पाट्या खडी 100 मीटर अंतरावर वाहून नेली. जर त्याने दोन पाट्या खडी 200 मीटर अंतरावर वाहून नेली, तर समान कार्य घडेल.

ऊ) पदार्थाच्या अंगी असणारी कार्य करण्याची क्षमता म्हणजे ……………. होय.

(ऊर्जा, विस्थापन, बल)

उत्तर :

पदार्थाच्या अंगी असणारी कार्य करण्याची क्षमता म्हणजे ऊर्जा होय.

2. सांगा मी कोणाशी जोडी करू ?

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. घरंगळणारा पदार्थ	अ. उष्णता ऊर्जा
2. अन्न	आ. अणुऊर्जा
3. ताणलेले धनुष्य	इ. गतिज ऊर्जा
4. सूर्यप्रकाश	ई. स्थितिज ऊर्जा
5. युरेनिअम	उ. रासायनिक ऊर्जा

उत्तर :

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. घरंगळणारा पदार्थ	इ. गतिज ऊर्जा
2. अन्न	उ. रासायनिक ऊर्जा
3. ताणलेले धनुष्य	ई. स्थितिज ऊर्जा
4. सूर्यप्रकाश	अ. उष्णता ऊर्जा
5. युरेनिअम	आ. अणुऊर्जा

3. काय सांगाल ?

अ. विस्थापन झाले असे केव्हा म्हणता येईल ?

उत्तर :

जेव्हा एखाद्या वस्तूची मूळ जागा बदलतांना दिसते तेव्हा त्या वस्तूचे विस्थापन झाले असे म्हणता येईल. विस्थापन करण्यासाठी बलाची आवश्यकता असते.

आ. कार्य मोजण्यासाठी कशाचा विचार करावा लागेल ?

उत्तर :

जेव्हा बल लावून एखाद्या वस्तूचे विस्थापन होते तेव्हा कार्य झाले असे म्हणतात. कार्य मोजण्यासाठी बल आणि झालेले विस्थापन दोन्हींचा विचार करावा लागेल.

इ. ऊर्जेची विविध रुपे कोणती ?

उत्तर :

ऊर्जेची विविध रुपे यांत्रिक ऊर्जा, उष्णता ऊर्जा, प्रकाश ऊर्जा, ध्वनी ऊर्जा, रासायनिक ऊर्जा आणि विद्युत ऊर्जा ही आहेत.

ई. निसर्गातील ऊर्जा रूपांतरणाची एक साखळी सांगा.

उत्तर :

जळचक्राच्या प्रक्रियेमध्ये सूर्याच्या उष्णतेमुळे समुद्राच्या पाण्याची वाफ होते. वाफेचे ढग होतात. त्यांच्यापासून पाऊस पडतो पाणी नद्यांमधून वाहून धरणांमध्ये साठते. धरणाचे पाणी उंचावर असल्यामुळे त्यात स्थितिज ऊर्जा असते. ते खाली येत असतांना स्थितिज ऊर्जेचे गतिज ऊर्जेमध्ये रूपांतर होते. पाणी जनित्रांवर पडले की, त्याची गतिज ऊर्जा जनित्राला मिळते. जनित्र फिरल्यामुळे विद्युत ऊर्जेची निर्मिती होऊन त्याचे रूपांतर विविध ऊर्जेत होते.

उ. ऊर्जा बचत का करावी ?

उत्तर :

विजेची बचत ही एका अर्थाने विद्युत निर्मितीच आहे. गरज नसतांना दिवे बंद करणे. सूर्यप्रकाशाचा जास्तीत जास्त वापर करणे असे ऊर्जा बचतीचे अनेक मार्ग आहेत. ऊर्जा बचत करणे काळाची गरज आहे. अन्यथा जागतिक तापमानवाढीसारख्या गंभीर समस्येला तोंड द्यावे लागेल.

ऊ. हरित ऊर्जा कशाला म्हणतात ?

उत्तर :

ज्या ऊर्जा स्त्रोतांच्या वापरामधून कार्बन, धूर व त्याचे विविध घटक जसे, कार्बन डायऑक्साइड व कार्बन मोनाॅक्साइड यांसारखे हानिकारक घटक निर्माण होत नाहीत, अशा ऊर्जाना हरित ऊर्जा म्हणतात.

ए. अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोत कशास म्हणतात ?

उत्तर :

पुन्हा पुन्हा वापरता येणाऱ्या अक्षय आणि उदंड स्वरूपाच्या ऊर्जा स्त्रोतांना अपारंपारिक ऊर्जा स्त्रोत असे म्हणतात. या ऊर्जास्त्रोतांचा वापर पूर्वपरंपरेने करण्यात येत नव्हता. अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोत सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा, सागरी ऊर्जा, जलविद्युत ऊर्जा, समुद्रातील लहरीपासून मिळणारी ऊर्जा, अणु ऊर्जा या आहेत.

ऐ. सौर ऊर्जा उपकरणांमध्ये सूर्यापासून मिळणाऱ्या कोणत्या ऊर्जेचा वापर केला जातो ?

उत्तर :

सौर चूल, सौर जलतापक या उपकरणांत सौर ऊर्जेतील उष्णता ऊर्जेचा वापर केला जातो. तसेच सौर विद्युत घटामुळे विद्युत ऊर्जा मिळवणे शक्य झाले आहे.

ओ. अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोतांचा वापर जास्तीत जास्त करणे का आवश्यक आहे ?

उत्तर :

i) अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोत हे कधीही न संपणारे आहे. तर पारंपरिक ऊर्जा स्त्रोतांचे साठे मर्यादित आहे. वाढती लोकसंख्या व ऊर्जा स्त्रोतांचा वाढता वापर लक्षात घेता. ते संपून जाण्याचा धोका निर्माण झाला आहे.

ii) त्या मानाने अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोत अक्षय व अखंड आहेत व विविध स्वरूपात ते पुन्हा पुन्हा वापरले जातात. त्याशिवाय त्यांच्या अतिवापराने प्रदूषण आणि जागतिक तापमान वाढीची समस्या निर्माण होत नाही. म्हणून अपारंपरिक ऊर्जा स्त्रोतांचा वापर जास्तीत जास्त करणे आवश्यक आहे.

4. आमच्यात वेगळा कोण ?

1. डिझेल, खनिज तेल, नैसर्गिक वायू, वाहता वारा

उत्तर :

वाहता वारा

2. धावणारी मोटार, ओंडका वाहून नेणे, टेबलावर ठेवलेले पुस्तक, दप्तर उचलणे

उत्तर :

टेबलावर ठेवलेले पुस्तक

3. सूर्यप्रकाश, वारा, लाटा, पेट्रोल

उतरत :

पेट्रोल

4. बंद खोलीत पंखा चालू ठेवणे, काम करताना टीव्ही चालू ठेवणे, थंडीच्या काळात ए.सी. चालू करणे, घरातून बाहेर जाताना दिवे बंद करणे

उत्तर :

घरातून बाहेर जाताना दिवे बंद करणे

5. खालील कोड्यातून ऊर्जेचे प्रकार शोधून लिहा.

उत्तर :

उष्णता, स्थितिज, गतिज, विद्युत, रासायनिक, पवन