मानवी वस्ती स्वाध्याय

मानवी वस्ती स्वाध्याय

मानवी वस्ती स्वाध्याय इयत्ता सातवी भूगोल

प्रश्न. 1. थोडक्यात उत्तरे लिहा.

1) मानवी वस्तीचे विविध प्रकार स्पष्ट करा.

उत्तर :

i) मानवी विकास प्रक्रियेतून निर्माण झालेल्या वस्त्या – वाडी, ग्रामीण वस्ती, नागरी वस्ती, शहरी वस्ती.

ii) वितरण प्रक्रियेतून निर्माण झालेल्या वस्त्या – विखुरलेली वस्ती, केंद्रित वस्ती, रेषाकृती वस्ती असे मानवी वस्तीचे विविध प्रकार आहे.

2) केंद्रित व विखुरलेल्या वस्त्यांमधील फरक लिहा.

केंद्रित वस्ती	विखुरलेली वस्ती
i) केंद्रित वस्त्या ओढे, नाले, नद्या, तळी, सरोवर, सुपीक जमीन, वाहतूक केंद्र, खाणकाम, व्यापारी केंद्र तसेच सोयीसुविधा असणाऱ्या ठिकाणी आढळते. ii) या वस्तीमध्ये सामाजिक सेवा उपलब्ध असतात. iii) या वस्त्यांमधील घरे जवळजवळ असतात.	i) विखुरलेल्या वस्त्या उंचसखल प्रदेश, घनदाट जंगल, गवताळ प्रदेश, वाळवंट, तसेच विस्तृत कृषिक्षेत्र असलेल्या ठिकाणी आढळते. ii) या वस्त्यांमध्ये पुरेशा सोईसुविधा, सेवा उपलब्ध नसतात. iii) या वस्त्यांमधील घरे विखुरलेली असतात.

3) मानवी वस्तीच्या स्थानावर परिणाम करणाऱ्या प्राकृतिक घटकांचे स्पष्टीकरण करा.

उत्तर :

i) मानवी वस्तीच्या स्थानावर परिणाम करणाऱ्या प्राकृतिक घटकांमध्ये भूपृष्ठरचना, सुपीक, हवामान, वनस्पती, पाण्याची उपलब्धता इत्यादीचा समावेश होतो.

ii) पाण्याची उपलब्धता, सुसह्य हवामान, सुपीक जमीन इत्यादी अनुकूल भौगोलिक परिस्थिती असलेल्या ठिकाणी मानवी वस्त्या विकसित झाल्या आहेत.

iii) राज्यस्थान सारख्या वाळवंटी प्रदेशात पाणवठ्याच्या क्षेत्रात लोकवस्ती केंद्रीत झालेली आढळते. तसेच मासेमारी व्यवसाय करणाऱ्यांची समुद्रकिनारी वस्ती आढळते.

4) मानवी वस्ती आरंभ कसा झाला असेल याविषयी माहिती लिहा.

उत्तर :

वस्त्यांच्या सुरुवातीच्या काळात प्रदेशात उपलब्ध असणाऱ्या साधनसंपत्तीवरुन लोकांचे व्यवसाय ठरत गेले. त्यावरून विशिष्ट काम करणाऱ्या समूहांच्या स्वतंत्र वस्त्या निर्माण होत गेल्या. त्यावरून विशिष्ट काम करणाऱ्या समूहांच्या स्वतंत्र वस्त्या निर्माण होत गेल्या.

ii) उदा. समुद्रकिनाऱ्यावरील लोकांचा व्यवसाय मासेमारी. त्यांची वस्ती म्हणजे कोळी वाडा. वनप्रदेशातील लोकांचे व्यवसाय वनोत्पादनावर अवलंबून असतात. येथे राहणाऱ्या आदिवासींची वस्ती म्हणजे आदिवासी पाडा.

iii) सुपीक जमीन असलेल्या ठिकाणी शेतीव्यवसाय केला जातो. शेतकरी कुटुंबे आपल्या व्यवसायाच्या सोईच्या दृष्टीने आपल्या शेतीमध्ये घरे बांधून राहतात. कालांतराने वस्तीचा विस्तार होऊन वाडी तयार झाली. अशाप्रकारे मानवी वस्तीचा आरंभ झाला असेल.

5) वाडी व ग्रामीणवस्ती या दोन मानवी वस्तींमधील फरक स्पष्ट करा.

उत्तर :

वाडी	ग्रामीण वस्ती
i) एकाच प्रकारचा व्यवसाय करणारे लोक वस्ती करून एकत्र राहतात, त्या वस्तीला वाडी म्हणतात. ii) उदा. फक्त शेतकरी म्हणजेच शेतकऱ्यांची वाडी. iii) वाडी ही विखुरलेल्या स्वरूपाची असते. iv) वाडीतील मानवी लोकसंख्या कमी असते.	i) ज्या मानवी वस्तीमधील बहुसंख्य लोकांचे मूळ व्यवसाय स्थानिक नैसर्गिक साधनसंपत्तीशी निगडित असतात. त्या वस्तीला ग्रामीण वस्ती म्हणतात. ii) उदा. शेतकरी, मासेमारी करणारे, खाणकाम करणारे, कुंभार, लोहार, व्यापारी इत्यादी. iii) ग्रामीण वस्ती ही केंद्रित स्वरूपाची असते. iv) ग्रामीण वस्त्यांमधील मानवी लोकसंख्या वाडीच्या तुलनेत जास्त असते.

प्रश्न. 2. पुढील विधानांवरून मानवी वस्त्यांचे प्रकार ओळखून लिहा.

1) शेतात राहिल्यामुळे त्यांच्या वेळेची व पैशांची बचत होते.

उत्तर :

विखुरलेली वस्ती

2) वस्तीत सामाजिक जीवन चांगले असते.

उत्तर :

केंद्रिय वस्ती

3) रस्त्यांच्या दोन्ही बाजूस दुकाने असतात.

उत्तर :

रेषाकृती वस्ती

4) ही वस्ती समुद्रकिनाऱ्यावर किंवा डोंगराच्या पायथ्याशी आढळते.

उत्तर :

रेषाकृती वस्ती

5) प्रत्येक कुटुंबाची घरे एकमेकांपासून लांब असतात.

उत्तर :

विखुरलेली वस्ती

6) ही वस्ती संरक्षणाच्या दृष्टीने चांगली असते.

उत्तर :

केंद्रित वस्ती

7) घरे दूरदूर असल्याने आरोग्याच्या दृष्टीने चांगले असते.

उत्तर :

विखुरलेली वस्ती

8) घरे एकमेकांस लागून असतात.

उत्तर :

केंद्रित वस्ती

प्रश्न. 3. आराखड्याचे निरीक्षण करून खालील माहितीच्या आधारे वस्त्यांचे प्रकार सांगा.

1) ‘A’ वस्तीमध्ये पाच ते सहा घरे असून गावात इतर सुविधा नाहीत.

उत्तर :

विखुरलेली वस्ती

2) ‘B’ वस्तीमध्ये माध्यमिक शाळा, मोठी बाजारपेठ व लहान चित्रपटगृह आहे.

उत्तर :

केंद्रित वस्ती

3) ‘C’ वस्तीमध्ये घरे, शेती, अनेक दुकाने व छोटे उद्योगधंदे आहेत.

उत्तर :

रेषाकृती वस्ती

4) ‘D’ वस्ती हे नैसर्गिक बंदरे आहे. तसेच तेथे अनेक उद्योगधंदे वसलेले आहेत.

उत्तर :

केंद्रित वस्ती

5) ‘C’ ही रेखाकृती वस्ती आहे. ती तेथे विकसित होण्याची दोन कारणे सांगा.

उत्तर :

‘C’ ही रेखाकृती वस्ती तेथे विकसित होण्याची दोन कारणे पुढीलप्रमाणे आहे.

i) ‘C’ हे ठिकाण पर्वतीय प्रदेशाच्या पायथ्याशी आहे.

ii) वस्तीलगत मुख्य रस्ता आहे.