ऋतुनिर्मिती (भाग-2) स्वाध्याय
ऋतुनिर्मिती (भाग-2) स्वाध्याय इयत्ता सातवी भूगोल
प्रश्न. 1. अचूक पर्याय निवडून उत्तरे लिहा. विधाने पूर्ण करा.
1) सूर्याचे भासमान भ्रमण होते, म्हणजेच ……………………
अ) सूर्य वर्षभरात पृथ्वीभोवती फिरतो.
आ) सूर्य वर्षभरात उत्तरेकडे व दक्षिणेकडे सरकत असल्याचा भास होतो.
इ) पृथ्वी सतत जागा बदलते.
उत्तर :
सूर्याचे भासमान भ्रमण होते, म्हणजेच सूर्य वर्षभरात उत्तरेकडे व दक्षिणेकडे सरकत असल्याचा भास होतो.
2) पृथ्वीचा आस कललेला नसता, तर ………………………..
अ) पृथ्वी स्वत:भोवती फिरलीच नसती.
आ) पृथ्वी सूर्याभोवती जास्त वेगाने फिरली असती.
इ) पृथ्वीवर वेगवेगळ्या अक्षवृत्तांच्या भागात वर्षभर हवामान तेच राहिले असते.
उत्तर :
पृथ्वीचा आस कललेला नसता, तर पृथ्वीवर वेगवेगळ्या अक्षवृत्तांच्या भागात वर्षभर हवामान तेच राहिले असते.
3) 21 जून व 22 डिसेंबर हे अयनदिन आहेत, कारण ………………………….
अ) 21 जून या दिवशी सूर्य कर्कवृत्तावरून दक्षिणेकडे तर 22 डिसेंबरला मकरवृत्तावरून उत्तरेकडे मार्गस्थ होतो.
आ) सूर्याचे दक्षिणायन 21 जून ते 22 डिसेंबर या काळात होते.
इ) पृथ्वीचे उत्तरायण 21 जून ते 22 डिसेंबर या काळात होते.
उत्तर :
21 जून व 22 डिसेंबर हे अयनदिन आहेत, कारण 21 जून या दिवशी सूर्य कर्कवृत्तावरून दक्षिणेकडे तर 22 डिसेंबरला मकरवृत्तावरून उत्तरेकडे मार्गस्थ होतो.
4) पृथ्वीची सूर्याभोवती परिभ्रमण व कललेला आस यांच्या एकत्रित परिणामामुळे पुढील ऋतूंची निर्मिती होते …………………..
अ) उन्हाळा, पावसाळा, परतीचा माॅन्सून, हिवाळा
आ) उन्हाळा, हिवाळा, वसंत ऋतू
इ) उन्हाळा, हिवाळा
उत्तर :
पृथ्वीची सूर्याभोवती परिभ्रमण व कललेला आस यांच्या एकत्रित परिणामामुळे पुढील ऋतूंची निर्मिती होते उन्हाळा, हिवाळा.
प्रश्न. 2. पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
1) उत्तर गोलार्धात ऋतूंची निर्मिती कशामुळे निर्माण होते ?
उत्तर :
i) पृथ्वीच्या लंबवर्तुळाकार परिभ्रमण मार्ग पृथ्वीच्या कललेला आस यांच्या एकत्रित परिणामामुळे पृथ्वीवर ऋतुनिर्मिती होते.
ii) परिभ्रमण कक्षेत वर्षातून दोन दिवस विषुववृत्तावर सूर्याची किरणे लंबरूप पडतात. ही स्थिती 21 मार्च व 23 संप्टेबर रोजी असते. अशा वेळी पृथ्वीचे उत्तरे व दक्षिण हे दोन्ही ध्रुव सूर्यापासून समान अंतरावर असतात, म्हणजे पृथ्वी संपात स्थितीत असते.
iii) या स्थितीत तयार होणारे प्रकाशवृत्त रेखावृत्तांवर स्थिरावते, उत्तर गोलार्धात 21 मार्च ते 21 जून या कालावधीत वसंत ऋतू, तर 23 सप्टेंबर ते 22 डिसेंबर या कालावधीत शरद ऋतू असतो.
iv) उत्तर गोलार्धात 21 मार्च हा दिवस वसंत संपात असतो व 23 सप्टेबर हा दिवस शरद संपात असतो. या कारणामुळे उतर गोलार्धात ऋतुंची निर्मिती होते.
2) संपात स्थितीत पृथ्वीवरील दिनमान कसे असते ?
उत्तर :
i) 21 मार्च व 23 सप्टेंबर रोजी पृथ्वीवरील उत्तर व दक्षिण हे दोन्ही ध्रुव सूर्यापासून समान अंतरावर असते. या स्थितीला संपातस्थिती म्हणतात.
ii) त्यामुळे संपात स्थितीत पृथ्वीवरील दिनमान सारखेच असते.
3) विषुववृत्तीय भागात ऋतूंचा प्रभाव का जाणवत नाही ?
उत्तर :
i) विषुववृत्तीय भागात वर्षातील बहुतांश दिवशी सूर्यकिरणे लंबरूप पडतात. तसेच विषुववृत्तावर प्रकाशित व अप्रकाशित भाग सारखेच आहेत. म्हणजेच विषुववृत्तावर दिन व रात्र वर्षभर सारखेच असतात.
ii) विषुववृत्तीय प्रदेशात ऋतुबदल जाणवत नाहीत, त्यामुळे तेथे हवामानाच्या स्थितीत वर्षभरात फारसा फरक होत नाही. म्हणून विषुववृत्तीय भागात ऋतूंचा प्रभाव जाणवत नाही.
4) दक्षिणायनात अंटार्क्टिवृत्तापासून दक्षिण ध्रुवाच्या दरम्यान सूर्य 24 तासांपेक्षा अधिक काळ का पाहता येतो ?
उत्तर :
i) अंटार्क्टिक वृत्तापासून ते दक्षिण ध्रुव यांच्या दरम्यान सूर्याची किरणे कधीच लंबरूप पडत नाहीत.
ii) 23 सप्टेंबर ते 21 मार्च या काळात दक्षिण गोलार्धातील अंटार्क्टिक वृत्त ते दक्षिण ध्रुवावर 24 तास किंवा त्याहून अधिक काळ सूर्यदर्शन होत राहते. त्यामुळे दक्षिणायनात अंटार्क्टिकवृत्तापासून दक्षिण ध्रुवाच्या दरम्यान सूर्य 24 तासांपेक्षा अधिक काळ पाहता येतो.
5) पेंग्विन ही प्रजाती उत्तर ध्रुवावर नसण्याचे कारण काय असेल ?
उत्तर :
i) पेंग्विन ही प्रजाती फक्त दक्षिण ध्रुवावरच आढळते. पेंग्विनला जगण्यासाठी पोषक असे वातावरण याच ध्रुवावर उपलब्ध आहे. दक्षिण ध्रुव ह वर्षभर बर्फाच्छादित असतो. हा सर्वात कमी तापमानाला भाग म्हणून ओळखला जातो. येथे वार्षिक तापमान सुमारे 60° सेल्सिअस असते. किनारी भागांत तापमान गोठण बिंदूच्या वर असते. पेंग्विनसाठी हे वातावरण पोषक असते.
ii) तर उत्तर थंड वातावरण असूनही त्याला पोषक असे वातावरण तेथे मिळत नाही. म्हणून पेंग्विन ही प्रजाती उत्तर ध्रुवावर आढळत नाही.
प्रश्न. 3. खालील विधानांतील चुका दुरुस्त करून विधाने पुन्हा लिहा.
1) पृथ्वीच्या परिभ्रमण कालानुसार गती कमी-अधिक होत असते.
उत्तर :
हे विधान बरोबर आहे.
2) आपण उत्तर गोलार्धातून पाहिजे असता आपणांस सूर्याचे भासमान भ्रमण झालेले दिसते.
उत्तर :
हे विधान चुकीचे आहे.
दुरुस्त विधान – पृथ्वीवरील कोणत्याही गोलार्धातून पाहिले असता आपणांस सूर्याचे भासमान भ्रमण झालेले दिसते.
3) विषुवदिनाच्या तारखा प्रत्येक वर्षी बदलत असतात.
उत्तर :
हे विधान बरोबर आहे.
विषुवदिनाच्या तारखांमध्ये एखाद्या दिवसाचा फरक होऊ शकतो.
4) उत्तर कॅनडामध्ये सप्टेंबर ते मार्च हा उन्हाळ्याचा कालावधी असतो.
उत्तर :
हे विधान चूक आहे.
दुरुस्त विधान – उत्तर कॅनडा सप्टेंबर ते मार्च या काळात हिवाळा हा ऋतू असतो.
5) दक्षिण आफ्रिकेत जेव्हा उन्हाळा असतो, तेव्हा ऑस्ट्रेलियात हिवाळा असतो.
उत्तर :
हे विधान चूक आहे.
दुरुस्त विधान – दक्षिण आफ्रिकेत जेव्हा उन्हाळा असतो, तेव्हा ऑस्ट्रेलियातही उन्हाळा असतो.
6) वसंत संपात व शरद संपात स्थितीत दिनमान लहान असतो.
उत्तर :
हे विधान चूक आहे.
दुरुस्त विधान – वसंत संपात स्थितीत व शरद संपात या स्थितीत दिनमान व रात्रमान समान असते.
प्रश्न. 4. खालील आकृतीतील चुका सांगा.
उत्तर :
आकृतीत i) 22 डिसेंबर ही उन्हाळ्यातील अयनस्थिती दाखविली आहे. हे चुकीचे आहे. 21 जून ही उन्हाळ्यातील अयनस्थिती आहे.
ii) 21 जून हिवाळ्यातील अयनस्थिती दाखविली आहे हे चुकीचे आहे. 22 डिसेंबर ही हिवाळ्यातील अयन स्थिती आहे.
प्रश्न. 5. दक्षिण गोलार्धातील ऋतुचक्र दर्शवणारी आकृती काढा.
उत्तर :
