इतिहासाची साधने स्वाध्याय इयत्ता सातवी

इतिहासाची साधने स्वाध्याय

इतिहासाची साधने स्वाध्याय इयत्ता सातवी इतिहास

प्रश्न. 1. खालील चौकोनात दडलेली ऐतिहासिक साधनांची नावे शोधून लिहा.

उत्तर :

i) ताम्रपट ii) दंतकथा iii) लोकगीते iv) पोवाडे v) तारीख vi) आज्ञापत्रे vii) चित्रे viii) खलिते ix) शिलालेख

प्रश्न. 2. लिहिते व्हा.

1) स्मारकांमध्ये कोणकोणत्या बाबींचा समावेश होतो ?

उत्तर :

स्मारकांमध्ये समाधी, कबर, वीरगळ या बाबींचा समावेश होतो.

2) तवारिख म्हणजे काय ?

उत्तर :

तवारिख किंवा तारीख म्हणजे घटनाक्रम होय.

3) इतिहासलेखनात लेखकांचे कोणते पैलू महत्त्वाचे असतात ?

उत्तर :

इतिहासलेखनात लेखकाचा नि:पक्षपातीपणा आणि तटस्थता हे पैलू फार महत्त्वाचे असतात.

प्रश्न. 3. गटातील वेगळा शब्द शोधून लिहा.

1) भौतिक साधने, लिखित साधने, अलिखित साधने, मौखिक साधने

उत्तर :

अलिखित साधने

2) स्मारके, नाणी, लेणी, कथा

उत्तर :

कथा

3) भूर्जपत्रे, मंदिरे, ग्रंथ, चित्रे

उत्तर :

मंदिरे

4) ओव्या, तवारिखा, कहाण्या, मिथके

उत्तर :

तवारिखा

प्रश्न. 4. संकल्पना स्पष्ट करा.

1) भौतिक साधने

उत्तर :

किल्ले, स्मारके, इमारती, लेणी, शिलालेख, नाणी, ताम्रपट या वस्तू आणि वास्तू किंवा त्यांचे अवशेष यांना इतिहासाची ‘भौतिक साधने’असे म्हणतात.

2) लिखित साधने

उत्तर :

त्या काळातील देवनागरी, अरेबियन, पर्शियन, मोडी, आदी लिपींची वळणे, विविध भाषांची रूपे, भूर्जपत्रे, पोथ्या, ग्रंथ, फर्माने, चरित्रे, चित्रे यांच्यावरून आपल्याला मध्ययुगातील महत्त्वाच्या ऐतिहासिक घटनांची माहिती मिळते. तसेच खाण्यापिण्याचे पदार्थ, लोकजीवन, वेशभूषा, आचारविचार, सण-समारंभ यांचीही माहिती मिळते. या सर्व साहित्याला इतिहासाची ‘लिखित साधने’ असे म्हणतात.

3) मौखिक साधने

उत्तर :

लोकपरंपरेत पिढ्यान्पिढ्या संक्रमित होत राहिलेल्या जात्यावरील ओव्या, लोकगीते, पोवाडे, कहाण्या, दंतकथा, मिथके यांतून आपल्याला लोकजीवनाचे विविध पैलू समजतात. अशा प्रकारच्या साधनांना इतिहासाची ‘मौखिक साधने’ असे म्हणतात.

प्रश्न. 5. ऐतिहासिक साधनांचे मूल्यमापन करणे आवश्यक असते का ? तुमचे मत सांगा.

उत्तर :

होय. ऐतिहासिक साधनांचे मूल्यमापन करणे आवश्यक असते.

कारण – ऐतिहासिक साधने वापरण्यापूर्वी काही काळजी घेणे आवश्यक असते.

i) या ऐतिहासिक साधनांतील अस्सल साधने कोणती आणि बनावट साधने कोणती ते शोधावे लागते. अंतर्गत प्रमाणके पाहून त्यांचा दर्जा ठरवता येतो.

ii) इतिहास लेखकांचा खरेखोटेपणा, त्यांचे व्यक्तिगत हितसंबंध, काळ, राजकीय दबाव यांचाही अभ्यास करावा लागतो. ही माहिती ऐकीव आहे की त्यांनी स्वत: पाहिलेली आहे, यालाही महत्त्व असते.

iii) लेखनातील अतिशयोक्ती, प्रतिमा, प्रतीके, अलंकार यांचाही विचार करावा लागतो. इतर समकालीन साधनांशी ती माहिती पडताळून पाहावी लागते.

iv) आपल्याला मिळालेली माहिती एकांगी, विसंगत किंवा अतिरंजित असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही, त्यामुळे त्यांचा वापर करताना तारतम्य ठेवावे लागते.

v) सदैव चिकित्सा करूनच या साधनांचा वापर करण्याची दक्षता घेणे गरजेचे असते.

vi) इतिहासलेखनात लेखकाला नि:पक्षपातीपणा आणि तटस्थता फार महत्त्वाची असते.

प्रश्न. 6. तुमचे मत लिहा.

1) शिलालेख हा इतिहासलेखनाचा विश्वसनीय पुरावा मानला जातो.

उत्तर :

शिलालेखातून भाषा, लिपी, समाजजीवन यांसारख्या बाबी समजायला मदत होते. म्हणून शिलालेख हा इतिहास लेखनाचा फार महत्त्वाचा आणि विश्वसनीय पुरावा मानला जातो.

2) मौखिक साधनांच्या आधारे लोकजीवनाचे विविध पैलू समजतात.

उत्तर :

लोकपरंपरेत पिढ्यान्पिढ्या संक्रमित होत राहिलेल्या जात्यावरील ओव्या, लोकगीते, पोवाडे, कहाण्या, दंतकथा, मिथके या मौखिक साधनांच्या आधारे लोकजीवनाचे विविध पैलू समजतात.